У публікацыі Еўдакіма Раманавіча Раманава, беларускага этнографа, фалькларыста і археолага, у 8-м выпуску выдання «Белорусский сборник» (Вільня, 1912) знаходзім выяву дуды з Дзісенскага павета Віленскай губерні.

Дуда, прыгожа аздобленая дэкаратыўнымі элементамі з металу, мае вытанчаныя формы, у чым пазнаецца рука спрактыкаванага майстра. Раманаў падкрэсліваў у сваёй публікацыі наступнае: “Достать хороший экземпляр дуды теперь уже нелегко даже и опытному этнографу...”. Першапачаткова здавалася, што гэта можа быць дуда Адама Шульгі з трупы Ігната Буйніцкага, тым больш, што Раманаў жыў і працаваў у Вільні і не мог абмінуць увагай «Першую беларускую вечарынку», на якой 12 лютага адбылося выступленне трупы Буйніцкага. 22 лютага 1910 года быў здзейснены другі вялікі выступ на этнаграфічным вечары, прысвечаным культурам народаў Паўночна-Заходняга краю. Была прадстаўлена і беларуская капэла з дударом, пра што праз год напіша верш Янка Купала. Аднак пасля візуальнага аналізу хоць і не вельмі дакладных фотаздымкаў, майстрам Сяргеем Чубрыкам была зробленая выснова, што дуда падобная, але не тая самая. Кропку над “і” ў гэтай гісторыі паставіла публікацыя “Нашай Нівы” у 1910 годзе (3 снежня, № 49). У ёй мы чытаем, што пасля заканчэння сімфанічнага канцэрта кампазітара і дырыжора Людаміра Міхала Рагоўскага ў Вільні (12 лістапада) у знак падзякі “яму былі дадзены на ўспамін ад рэдакцыі „Нашай Нівы” – старая беларуская ліра, прыбраная кветкамі і стужкамі нацыянальных беларускіх колераў, а ад арганізатараў беларускага тэатру – беларуская дуда”. Па словах даследчыцы Ірыны Шумскай, калі ў 1911 годзе Міхал Рагоўскі пераязджаў з Вільні ў Парыж, то пакінуў падораныя інструменты ствараемаму беларускаму музею. 

Гэты інструмент, відавочна, і сфатаграфаваў Еўдакім Раманаў. Яго, дарэчы, таксама апісваў у сваіх вершах паэт Міхась Машара:

Там на сьцяне дуда, цымбалы
Спакойна ціхімі вісяць;
Іх час прайшоў,
І сэрцаў сьмелых і удалых
Яны ўжо больш не весяляць.

 З публікацыі ў польскім часопісе Сігналы (Sygnały №75 за 1939 г.) даведваемся пра дакладнае апісанне калекцыі беларускага музея. Апрача дуды, колавай ліры і цымбалаў, у калекцыі музея былі таксама жалейкі, рогі, і пастушыныя трубы. Іх абрысы дарэчы таксама бачныя на старым фотаздымку аднаго з пакояў музея.

Дуда была вядомая таксама Іне Назінай, а гэтая выява даволі часта сустракаецца ў беларускіх выданнях, але выглядае на тое, што паходжанне дуды і сувязь з беларускім музеем заставаліся неадкрытымі.

Пералічаныя інструменты былі ў калекцыі Івана Луцкевіча яшчэ ў 1912 годзе, калі экспанаты знаходзіліся ў рэдакцыі “Нашай Нівы” – пра гэта піша пісьменнік Змітрок Бядуля, апісваючы свой візіт у рэдакцыю: “На сьценах вiсяць абразы беларускiх даўнейшых князёў, старасьвецкiя беларускiя вопраткi, шаблi, шэломы i панцыры XVI сталецьця. Рожныя тканiны народнай беларускай творчасьцi, паясы слуцкiя, дываны, разьба рожная. Музыкальныя iнструменты – дуда, цымбалы, труба пастырская, жалейка”. Больш за тое, у кнізе “Беларускі музей імені Івана Луцкевіча” (1933, Вільня) сцвярджаецца, што ў калекцыі музея было некалькі тыпаў беларускіх дуд: “Народная музыка прадстаўлена калекцыяй музыкальных інструмэнтаў: ліра, некалькі тыпаў дуды, цымбалы, трубы пастырскія і рагі ды жалейкі”.

 Многія экспанаты чакаў незайздросны лёс. Праз некалькі дзён пасля арышту апошняга дырэктара Янкі Шутовіча, быў прызначаны новы дырэктар – Юозас Пятруліс, а таксама ліквідацыйная камісія, у склад якой увайшлі намеснік народнага камісара асветы М. Мешкаўскене (старшыня), прадстаўнік ЦК, дацэнт, гісторык Альбінас Даўкша-Пашкявічус і дырэктар музея Акадэміі навук Літоўскай ССР, кандыдат навук К. Мякас. Беларускі бок прадстаўлялі людзі неабазнаныя ў беларускай культуры. Камісіі падзялілі ўвесь збор на чатыры часткі. Гэтая працоўная група па ліквідацыі музея вызначыла, што прадметы, якія адносяцца да літоўскага і адначасова беларускага народаў, пакідаюць у Літве. Беларусі перадалі, адпаведна, тое, што тычылася беларусаў, і частку таго, што наогул не адносілася да двух народаў. Большасць экспанатаў засталася ў Літве, або трапіла ў Маскву. Некаторыя экспанаты былі ўратаваныя. Напрыклад, колавая ліра 1809 года, якая трапіла ў збор Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, адкуль была перададзена Нацыянальнаму музею гісторыі і культуры Беларусі (зараз Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь) у 1957 годзе. У Беларусь таксама вярнуліся цымбалы, жалейкі, ражкі з калекцыі музея Івана Луцкевіча. Больш дакладна пра вернутыя інструменты мы зможам даведацца з інвентарнай кнігі Віленскага беларускага музея, якая захоўваецца ў Мінску, але якая да сёння неапублікаваная. Фактычна, з інструментаў літоўцы прысвоілі сабе менавіта дуду, хоць на меху дуды былі надпісы на беларускай і французскай мовах з назвай беларускага музея. Савецкая прэса таго часу прадстаўляла вяртанне часткі калекцыі як “дар беларускаму народу” ад “кіраўніцтва Літоўскай ССР”.

 Некаторыя ж экспанаты былі незваротна знішчаныя, як драўляныя гербы гарадоў, зробленыя Язэпам Драздовічам. Па словах тагачасных работнікаў музея іх проста загадалі спаліць. На шчасце, дуда Ігната Буйніцкага захавалася і перайшла ў фонды літоўскага музея пад нумарам LNM EM95. Паходжанне, як і ў дадзеным выпадку, большасці беларускіх дуд у літоўскіх музеях не пазначанае. Але сапраўдны радавод, на наша шчасце, выдае надпіс на меху дуды.

Важна помніць пра Ігната Буйніцкага не толькі як пра “бацьку беларускага тэатра” і заснавальніка першай акцёрскай трупы, але таксама як пра чалавека, які зрабіў неацэнены ўнёсак у захаванне і развіццё культуры беларускай дуды ў Глыбоцкім краі і на Беларусі ў цэлым. Ігнат Буйніцкі быў першым, хто вывеў дудара і яго інструмент на вялікую тэатральную сцэну. Раней дудары са сцэны не гралі. Прынамсі, пра гэта не захавалася ніякіх гістарычных сведчанняў. Прычым, дуда для Ігната Буйніцкага, відавочна, была не проста інструментам ці нейкім дадаткам да сцэнічнага шоў, але, фактычна, сінонімам, знакам роўнасці для беларускай музыкі. На плакатах-анонсах сваіх выступленняў так і пісалі: “У беларускіх апранахах пад народную музыку-дуду”. Заўважым, што ў тэксце не згадваецца ні скрыпка, ні цымбалы, якія таксама былі ў капэле. Менавіта дуда з’яўляецца маркерам аўтэнтычнасці. Беларускія скокі, беларускія апранахі і народная музыка-дуда – тут гарманічна стаяць у адным семантычным шэрагу. Што важна, Буйніцкі абраў дуду сімвалам не толькі свайго тэатру, але і прадстаўляў яе ў якасці нацыянальнага артэфакта. А сведчыць пра гэта якраз сімвалічны падарунак кампазітару і дырыжору Людаміру Міхалу Рагоўскаму. Маючы ўсё гэта на ўвазе, варта ўсім разам падумаць пра тое, каб забяспечыць прысутнасць дуды ў экспазіцыі музея імя І. Буйніцкага ў Празароках. Цымбалы там ёсць, скрыпка таксама, а дуды адчувальна не хапае.

Дарэчы, у экспазіцыі нашага музея дуда ўжо ёсць.

Віталь Воранаў